Friday, 28 February 2014
Thursday, 27 February 2014
पाहून रंगवण्याऐवजी रंगवून पाहिलं!
खरं म्हणजे, दृश्य प्रवासात
पुढे, मागे, वर, खाली असं काही नसतंच. असतो फक्त स्वानुभव, प्रवाशाला
समृद्ध करणारा आणि तो मला अनुभवता आला, पळशीकरसरांच्या सान्निध्यात असताना,
जीवनात आलेल्या वळणामुळे!.. आयुष्यातल्या वळणाला उजाळा देत आहेत, प्रसिद्ध
चित्रकार प्रभाकर कोलते...
वळणं तर आयुष्यात अनेक आली, काही मी स्वत:च घेतली. त्यातल्या काहींनी जीवनाला वळण लावलं तर, काही वळणांना मी माझ्या मनाप्रमाणे आळवलं, वळवलं. काही वळणांनी आकार दिला, अर्थ दिला. परंतु एका अकस्मात वळणाने मला माझ्यातच गुंतवलं. मला माझी ओळख करून दिली. माझीच माझ्याशी भेट घालून दिली, कायमची. 'वळणावर आंब्याचे झाड एक रसाळले' असं म्हणण्यासारखा दृक- रसज्ञतेचा दृष्टांत ह्या संबंधित वळणाने मला दिला, जो उत्तरोत्तर गुणावत गेला आणि मला समाधान देणारा ठरला.
................
जे. जे. कलाशाळेतील अंतिम वर्षातले झपाट्याने सरत जाणारे दिवस. एक पाऊल शाळेत, तर दुसरं बाहेर अशी दुभंगलेली मन:स्थिती. अंतिम परीक्षेपूर्वीची परीक्षा म्हणजे वार्षिक प्रदर्शन, ते तोंडावर आलेले. प्रत्येकाच्या देहबोलीतून बोलणारा आंतरिक तणाव. सगळे गुप्तपणे आपापल्या कला-कर्मात रत. आपल्याच उजव्या हाताचे डाव्या हाताला कळू न देण्याचे प्रत्येकाचे धोरण, मग इतर कोण काय करतो हे कळणे म्हणजे चक्रव्यूह भेदण्यासारखेच!
कोणाला गोल्ड-मेडल मिळणार याचे अंदाज दही-हंडीच्या थरासारखे बांधले जात आणि झपाट्याने कोसळत. माझेही नाव त्या थरात असल्याचं कानावर येई आणि मनात दिवसा उजेडी कारंजी फुटत. मग म्हणता म्हणता वार्षिकोत्सवाचा पहिला दिवस उजाडला.
काशिनाथ साळवेला गोल्ड, मला सिल्वर घोषित झालं. गोल्ड नंतरच्या दु:खापेक्षा ब्राँझ आधीचा आनंद गो(ल)ड मानून घेतला. दिवस उलटत गेले तसतसा आनंदही अस्ताला गेला आणि अस्मादिक पुन्हा सत्यसृष्टीत आले.
मनात विचार आला, काय झालं असतं गोल्ड मिळालं असतं तर आणि काय होणार आहे सिल्वर मिळालं म्हणून! आतून उत्तर येण्याइतकं शहाणपण तेव्हा आलं नव्हतं, म्हणून मग गप्प राहून जे समोर येईल ते स्वीकारण्याशिवाय गत्यंतर नव्हतं. मला न शोभणारा संयम माझ्यात कुठून आला कोण जाणे? कुठून का होईना, पण तो आला. मी चक्क निर्ढावलो आणि शांत झालो.
साळवे आणि मी घनिष्ट मित्र होतो. त्यामुळे एकमेकाला हसत-खेळत सामोरे जात पदरी पडलेलं यश आम्ही पचवलं.
...आणि ते, आयुष्याला सुखाने उल्हसित करणारं, दु:खाने गुदमरवून टाकणारं, भविष्यातल्या आव्हानांनी चेतवणारं आणि भूतकाळातल्या वेदनांनी चित्कारायला लावणारं वळण अंगावर आलं. कसलीही आगाऊ सूचना न देता.
ज्या दिवशी मी शाळेत गेलो नव्हतो, त्याच दिवशी केमोल्ड गॅलरीचे केकू गांधी प्रदर्शन पाहायला आले. त्यांनी माझं पेंटिग विकत घेतलं. वार्षिक प्रदर्शनातून चित्र विकलं जाण्याची ही पहिलीच घटना असं म्हटलं गेलं. तशी ती असो-नसो, माझ्या खिशात पैसे पडणार होते; हे तेव्हाच्या परिस्थितीत फार महत्वाचं होतं माझ्यासाठी. परंतु ह्या घटनेचा मला मागमूसही नव्हता. दुसऱ्या दिवशी शाळेत गेलो. मित्रांनी कल्लोळ केला, 'पार्टी दे, तुझं चित्र विकलं गेलं.' मला खरंच वाटेना. वाटलं मित्र थट्टा करताहेत. तर म्हणाले- 'पळशीकरसरांना विचार.' गेलो सरांकडे. त्यांनीही तेच सांगितलं. तरीही खरं वाटेना. मनात आलं, सरही ह्या थट्टेत सामील झाले असावेत. म्हणाले- 'अरे केकुने तुला गॅलरीत बोलावलं आहे, जा, जाऊन ये.' गंभीर प्रकृतीचे सर अशी थट्टा करणं अशक्य अशी मनाची समजूत काढत केकूना भेटायला त्यांच्या गॅलरीत गेलो.
फेब्रुवारी, सन १९६८. दुपारचे तीन वाजले होते. केकू त्यांच्या खुर्चीत, मी त्यांच्यासमोर उभा. माझी ओळख दिली. त्यांनी लगेच २५० रुपयांचा चेक माझ्या हातात देताच मी दिवास्वप्नात विरघळत गेलो. सिल्वर मेडलचं विष अमृत होऊन अंगभर पसरलं. मी ढगात होतो. खाली उतरायची बिलकूल इच्छा नव्हती. तेवढ्यात केकूंचा आवाज कानी पडला- 'कोलते, वुई वुड लाइक टू शो युवर वर्क इन अवर गॅलरी, इन कमिंग मंथ ऑफ मे, विल यू बी इंटरेस्टेड?'
चित्रकार मागतो एक डोळा, गॅलरी देते दोन. चेक, वर एक्झिबिशन! अशी माझी गत झाली. काय उत्तर द्यावं कळेना. म्हटलं, विचार करून सांगतो आणि तिथून बाहेर पडलो. तडक सरांकडे निघालो.
वर्षभरापूर्वी नाटकात काम करण्याच्या, तसंच इतर कलांमध्ये भाग घेण्याच्या माझ्या अतिउत्साहावर कठोर शब्दांत टीका करत सरांनी मला केवळ पेंटिंगच्या दिशेने वळवलं होतं. त्यावेळच्या त्यांच्या निखळ स्पष्टवक्तेपणाचा अनुभव स्मरणात कायम ताजा राहील असाच होता. आणि आता त्यांना अपेक्षित असलेल्या दिशेनेच इतक्या वेगाने व्यावसायिक यश, न मागता, कुठलेही प्रयत्न न करता हाताशी आल्याने मी त्यांच्या दूरदृष्टीचं मनात मनसोक्त कौतुक करत, परत पाऊली शाळेच्या दिशेने निघालो.
सर स्टाफ-रूममध्ये पुस्तक वाचत बसले होते. त्यांना पाहताच माझ्या उत्साहाला निराशेपूर्वीचं उधाण आलं असावं. मी आयुष्यात पहिल्यांदा त्यांच्या पायांना स्पर्श करून त्यांना नमस्कार केला आणि एका दमात केकू-भेटीचा वृतांत कथन करून त्यांच्या प्रतिक्रियेची वाट पाहू लागलो. माझ्या डोळ्यांतून आतुरता भरभरून ओसंडत होती आणि सरही तितक्याच तीव्रतेने गंभीर होत चाललेले दिसत होते. ते काहीच बोलण्याच्या मन:स्थितीत नव्हते आणि मीही त्यांच्याकडून काहीच न ऐकण्याच्या मन:स्थितीत नव्हतो. मला जाणवलं की हीच माझ्या आयुष्यातली आणीबाणीची आणि महत्वाची वेळ आहे आणि सरांच्या सल्ल्याशिवाय ती निसटून जाऊ द्यायची नाही. अशा स्थितीत किती वेळ गेला कळलंच नाही आणि अचानक मी सराना म्हटलं, 'सर तुमच्या सल्ल्याशिवाय मी कोणताही निर्णय घेणार नाही, तेव्हा प्लीज, मला सांगा मी काय उत्तर देऊ केकूना.' तरीही सर गप्पच. सरांच्या ह्या अकल्पित पॉजमुळे माझ्या मनात शंका-कुशंकांचं मोहोळ उठलं. सराना आनंद झाला नाही का?, की सरांचा माझ्यावरचा राग अजूनही शिल्लक आहे? की केमोल्डसारख्या गॅलराने मला शोची ऑफर दिली, हे सरांना आवडलं नाही? विद्यार्थी दशेत असतानाच कुणाला मिळाली आहे अशी संधी? कुठून अवदसा आठवली आणि सरांना सल्ला विचारायला आलो... असे बरेचसे अरबट चरबट कल्पनांचे खेळ डोक्यात सुरु असतानाच सर जागेवरून उठले आणि म्हणाले- 'प्रभाकर, प्रदर्शन म्हणजे आपल्या प्रतिभेचं दर्शन आणि त्यातही ते पहिलंच असेल तर, ते धाडसापेक्षा जबाबदारीचं काम आहे. 'फस्ट इम्प्रेशन इज द लास्ट इम्प्रेशन.' तेंव्हा मी काय म्हणतो ते लक्ष देऊन ऐक आणि मग तुझा तू निर्णय घे.'
ते पुढे म्हणाले 'सांग बरं, तुझं चित्र सापडलंय तुला? तुझ्या चित्रांतून तू थोडासा आणि इतरच अधिक दिसतात- सामंत, हुसेन, रझा, पळशीकर, गायतोंडे, पॉल क्ले. तुझ्या चित्रात तू कुठे आणि किती आहेस हे आधी तू जोखावंस आणि मग ठरवावंस. जा, विचार करून निर्णय घे. घाई करू नकोस. चुकीच्या पायावर उभी राहिलेली इमारत कोसळायला वेळ लागत नाही.'
म्हणजे जबाबदारीचं काम थोडंसं हलकं करण्याऐवजी माझा माझ्यातच कडेलोट करून सर निघून गेले, मला एकटं सोडून. मी निराश झालो खरा, पण सरांनी मला विचार करायला भाग पाडलं. माझा पुरता गोंधळ उडाला.
नंतरचे मोजून आठ दिवस शाळेतच गेलो नाही. दररोज माझी सगळी चित्र पोर्टफोलियोतून काढून जमिनीवर मांडायचो. कधी ती उलटी-सुलटी ठेवून, तर कधी एक एक करून पाहायचो. त्यावरल्या प्रभावांचं मनाशी विश्लेषण करायचो. हे असं सातत्याने केल्यामुळे सरांचं म्हणणं हळूहळू मनात रिघायला लागलं. खरंच, चित्र आहेत, पण मी कुठे आहे त्यात, शिवाय किती आहे. कसं ओळखायचं स्वत:ला. काही कळायचं नाही. काय आहेत या शोधाचे निकष, ज्यांचे प्रभाव जाणवतात त्या चित्रकारांची चित्रे त्यांचीच वाटतात, ती कशामुळे इ.इ. प्रश्न मनात यायचे. त्या अथक प्रयासात डोकं, मन, बुद्धी, त्या अलीकडचे आणि पलीकडचे सारे दिगंत बधीर झाले. अत्यंत निराश झालो. हाती काही आलं नसलं तरी आपण चुकीचा मार्ग निवडला आहे, असं चुकूनही वाटलं नाही, ही त्या शोधातली जमेची बाजू. दरम्यान, जे मनापासून आवडतं तेच तू करतो आहेस, असं माझं मन मला सांगत राहिलं. मग त्या आवडीवरच लक्ष केंद्रित करून चिंतन करू लागलो आणि मनात प्रत्यन्तराची वीज चमकून गेली. वाटलं जे माझं होतं, ते माझ्यातच हरवलं होतं आणि मी ते बाहेर शोधत होतो. अभ्यास आणि व्यासंग यांमधील नातं आणि परस्परविरोधी दिशा लक्षात आल्या.
......
बरेच दिवस चित्रासंबंधी काहीच केलं नाही. त्याऐवजी गोनीदांची 'कुणा एकाची भ्रमणगाथा', पु. शि. रेगे यांची 'सावित्री', 'पुष्कळा' ही पुस्तकं वाचली. सिनेमे पाहिले. सोबत संगीत होतंच. मनावर कुठलंही ओझं न घेता मुंबईतच भरपूर प्रवास केला. थोडक्यात चित्र सोडून इतर सर्व काही केलं. आम्ही एक लॉन्ड्री चालवायला घेतली होती. तिथे बसू लागलो. त्यामुळे लोकांशी, कपड्यांशी संपर्क घडला, जो माझ्यासाठी नवा होता. त्यातून माझ्या चित्रात काय येणार होतं, माहीत नव्हतं. सगळं जगणं निश्चित-अनिश्चित नि विक्षिप्त होत चाललं होतं, परंतु मी स्वत:च्या आणि माझ्या चित्राच्या जवळ येत असल्याची आंतरिक जाणीव स्पष्ट होत होती.
ही आनंद व्यक्त करण्याची नव्हे, तर स्वत:ची परीक्षा घेण्याची वेळ होती हे लक्षात आलं आणि मी परीक्षेला बसलो. मीच परीक्षार्थी आणि मीच परीक्षक. शाळेत जे-जे शिकलो त्याचं मर्म लक्षात ठेऊन बाकीचं सर्व स्मृतीतून पुसून टाकण्याचा प्रयत्न चित्रातून जारी ठेवला, कारण तो निव्वळ अभ्यास होता. दिसणं, पाहणं, निरखणं आणि दृष्टीपटलावर बिम्बवणं ह्यातला मुलभूत भेद स्पष्ट करणारा. चित्राचे घटक आणि त्यांचं सृष्टीतल्या अनेकविध रूपांशी असणारं अंतस्थ, अदृश्य नातं सांगणारा. केवळ वरवरची वस्तुनिष्ठ यंत्रवत्, तांत्रिक कारागिरी आणखी सुधारून मला चित्रांतून मांडायची नव्हती. तर त्या अभ्यासाच्या जोरावर मनातल्या दृश्याविषयीच्या अदृश्य विचाराला त्यातल्या निखळ अनुबंधाला उत्स्फूर्तपणे आणि सहजपणे व्यक्त करायचं होतं. आशयाला रूप द्यायचं होतं. अनोळखी अनुभवांना ओळख देण्याची दुर्दम्य इच्छा होती. दृष्टीआड लपलेल्या सृष्टीला साकारणं हाच माझ्या सृजन-क्रियेचा केंद्रबिंदू आहे, हे तीव्रतेनं जाणवत होतं आणि म्हणूनच 'पाहून रंगवण्या ऐवजी, रंगवून पाहण्याची' जिगीषा मी अनुभवू इच्छित होतो. ह्या तीव्र इच्छेनेच मला एका अद्भुत वळणावर आणून उभं केलं होतं.
मला माझं चित्र सापडलं होतं, कारण मला मी सापडलो होतो. १९६८ साली शो-ची ऑफर देणाऱ्या केकूनी मला पुन्हा १९७८ साली विचारलं, त्यावेळीही मी त्यांना नकार दिला. कारण मी माझ्या 'फस्ट इम्प्रेशन' बद्दल अधिक जागरूक आणि जबाबदार झालो होतो. १९८३ साली मात्र मी माझं पहिलंवहिलं प्रदर्शन त्यांच्याच गॅलरीमध्ये भरवलं आणि कलाजगताने त्याचं स्वागत केलं. मला घडविणाऱ्या पळशीकरसरांनीच प्रदर्शनाचं उद्घाटन केलं. खरंच माझ्या सरांनी त्या वेळी परखड उपदेश केला नसता, तर मी आज कुठे असतो? त्यांनी दाखवलेल्या मार्गावरून चाललो नसतो, तर माझ्या वैचारिक प्रवासाचं काय झालं असतं? मला माहीत आहे, मी असूनही नसतोच.
असं हे मूलभूत वळण घेऊन मी आता खूप पुढे निघून आलो आहे. खरं म्हणजे, दृश्य प्रवासात पुढे, मागे, वर, खाली असं काही नसतं. असतो फक्त स्वानुभव, प्रवाशाला समृद्ध करणारा. तो मला अनुभवता आला, सरांच्या सान्निध्यात, जीवनात आलेल्या वळणामुळे!
(Report courtesy महाराष्ट्र टाइम्स) Feb 2, 2014, 12.00AM
वळणं तर आयुष्यात अनेक आली, काही मी स्वत:च घेतली. त्यातल्या काहींनी जीवनाला वळण लावलं तर, काही वळणांना मी माझ्या मनाप्रमाणे आळवलं, वळवलं. काही वळणांनी आकार दिला, अर्थ दिला. परंतु एका अकस्मात वळणाने मला माझ्यातच गुंतवलं. मला माझी ओळख करून दिली. माझीच माझ्याशी भेट घालून दिली, कायमची. 'वळणावर आंब्याचे झाड एक रसाळले' असं म्हणण्यासारखा दृक- रसज्ञतेचा दृष्टांत ह्या संबंधित वळणाने मला दिला, जो उत्तरोत्तर गुणावत गेला आणि मला समाधान देणारा ठरला.
................
जे. जे. कलाशाळेतील अंतिम वर्षातले झपाट्याने सरत जाणारे दिवस. एक पाऊल शाळेत, तर दुसरं बाहेर अशी दुभंगलेली मन:स्थिती. अंतिम परीक्षेपूर्वीची परीक्षा म्हणजे वार्षिक प्रदर्शन, ते तोंडावर आलेले. प्रत्येकाच्या देहबोलीतून बोलणारा आंतरिक तणाव. सगळे गुप्तपणे आपापल्या कला-कर्मात रत. आपल्याच उजव्या हाताचे डाव्या हाताला कळू न देण्याचे प्रत्येकाचे धोरण, मग इतर कोण काय करतो हे कळणे म्हणजे चक्रव्यूह भेदण्यासारखेच!
कोणाला गोल्ड-मेडल मिळणार याचे अंदाज दही-हंडीच्या थरासारखे बांधले जात आणि झपाट्याने कोसळत. माझेही नाव त्या थरात असल्याचं कानावर येई आणि मनात दिवसा उजेडी कारंजी फुटत. मग म्हणता म्हणता वार्षिकोत्सवाचा पहिला दिवस उजाडला.
काशिनाथ साळवेला गोल्ड, मला सिल्वर घोषित झालं. गोल्ड नंतरच्या दु:खापेक्षा ब्राँझ आधीचा आनंद गो(ल)ड मानून घेतला. दिवस उलटत गेले तसतसा आनंदही अस्ताला गेला आणि अस्मादिक पुन्हा सत्यसृष्टीत आले.
मनात विचार आला, काय झालं असतं गोल्ड मिळालं असतं तर आणि काय होणार आहे सिल्वर मिळालं म्हणून! आतून उत्तर येण्याइतकं शहाणपण तेव्हा आलं नव्हतं, म्हणून मग गप्प राहून जे समोर येईल ते स्वीकारण्याशिवाय गत्यंतर नव्हतं. मला न शोभणारा संयम माझ्यात कुठून आला कोण जाणे? कुठून का होईना, पण तो आला. मी चक्क निर्ढावलो आणि शांत झालो.
 |
| ( Work on display. Images for illustrative purposes only) |
साळवे आणि मी घनिष्ट मित्र होतो. त्यामुळे एकमेकाला हसत-खेळत सामोरे जात पदरी पडलेलं यश आम्ही पचवलं.
...आणि ते, आयुष्याला सुखाने उल्हसित करणारं, दु:खाने गुदमरवून टाकणारं, भविष्यातल्या आव्हानांनी चेतवणारं आणि भूतकाळातल्या वेदनांनी चित्कारायला लावणारं वळण अंगावर आलं. कसलीही आगाऊ सूचना न देता.
ज्या दिवशी मी शाळेत गेलो नव्हतो, त्याच दिवशी केमोल्ड गॅलरीचे केकू गांधी प्रदर्शन पाहायला आले. त्यांनी माझं पेंटिग विकत घेतलं. वार्षिक प्रदर्शनातून चित्र विकलं जाण्याची ही पहिलीच घटना असं म्हटलं गेलं. तशी ती असो-नसो, माझ्या खिशात पैसे पडणार होते; हे तेव्हाच्या परिस्थितीत फार महत्वाचं होतं माझ्यासाठी. परंतु ह्या घटनेचा मला मागमूसही नव्हता. दुसऱ्या दिवशी शाळेत गेलो. मित्रांनी कल्लोळ केला, 'पार्टी दे, तुझं चित्र विकलं गेलं.' मला खरंच वाटेना. वाटलं मित्र थट्टा करताहेत. तर म्हणाले- 'पळशीकरसरांना विचार.' गेलो सरांकडे. त्यांनीही तेच सांगितलं. तरीही खरं वाटेना. मनात आलं, सरही ह्या थट्टेत सामील झाले असावेत. म्हणाले- 'अरे केकुने तुला गॅलरीत बोलावलं आहे, जा, जाऊन ये.' गंभीर प्रकृतीचे सर अशी थट्टा करणं अशक्य अशी मनाची समजूत काढत केकूना भेटायला त्यांच्या गॅलरीत गेलो.
फेब्रुवारी, सन १९६८. दुपारचे तीन वाजले होते. केकू त्यांच्या खुर्चीत, मी त्यांच्यासमोर उभा. माझी ओळख दिली. त्यांनी लगेच २५० रुपयांचा चेक माझ्या हातात देताच मी दिवास्वप्नात विरघळत गेलो. सिल्वर मेडलचं विष अमृत होऊन अंगभर पसरलं. मी ढगात होतो. खाली उतरायची बिलकूल इच्छा नव्हती. तेवढ्यात केकूंचा आवाज कानी पडला- 'कोलते, वुई वुड लाइक टू शो युवर वर्क इन अवर गॅलरी, इन कमिंग मंथ ऑफ मे, विल यू बी इंटरेस्टेड?'
चित्रकार मागतो एक डोळा, गॅलरी देते दोन. चेक, वर एक्झिबिशन! अशी माझी गत झाली. काय उत्तर द्यावं कळेना. म्हटलं, विचार करून सांगतो आणि तिथून बाहेर पडलो. तडक सरांकडे निघालो.
वर्षभरापूर्वी नाटकात काम करण्याच्या, तसंच इतर कलांमध्ये भाग घेण्याच्या माझ्या अतिउत्साहावर कठोर शब्दांत टीका करत सरांनी मला केवळ पेंटिंगच्या दिशेने वळवलं होतं. त्यावेळच्या त्यांच्या निखळ स्पष्टवक्तेपणाचा अनुभव स्मरणात कायम ताजा राहील असाच होता. आणि आता त्यांना अपेक्षित असलेल्या दिशेनेच इतक्या वेगाने व्यावसायिक यश, न मागता, कुठलेही प्रयत्न न करता हाताशी आल्याने मी त्यांच्या दूरदृष्टीचं मनात मनसोक्त कौतुक करत, परत पाऊली शाळेच्या दिशेने निघालो.
सर स्टाफ-रूममध्ये पुस्तक वाचत बसले होते. त्यांना पाहताच माझ्या उत्साहाला निराशेपूर्वीचं उधाण आलं असावं. मी आयुष्यात पहिल्यांदा त्यांच्या पायांना स्पर्श करून त्यांना नमस्कार केला आणि एका दमात केकू-भेटीचा वृतांत कथन करून त्यांच्या प्रतिक्रियेची वाट पाहू लागलो. माझ्या डोळ्यांतून आतुरता भरभरून ओसंडत होती आणि सरही तितक्याच तीव्रतेने गंभीर होत चाललेले दिसत होते. ते काहीच बोलण्याच्या मन:स्थितीत नव्हते आणि मीही त्यांच्याकडून काहीच न ऐकण्याच्या मन:स्थितीत नव्हतो. मला जाणवलं की हीच माझ्या आयुष्यातली आणीबाणीची आणि महत्वाची वेळ आहे आणि सरांच्या सल्ल्याशिवाय ती निसटून जाऊ द्यायची नाही. अशा स्थितीत किती वेळ गेला कळलंच नाही आणि अचानक मी सराना म्हटलं, 'सर तुमच्या सल्ल्याशिवाय मी कोणताही निर्णय घेणार नाही, तेव्हा प्लीज, मला सांगा मी काय उत्तर देऊ केकूना.' तरीही सर गप्पच. सरांच्या ह्या अकल्पित पॉजमुळे माझ्या मनात शंका-कुशंकांचं मोहोळ उठलं. सराना आनंद झाला नाही का?, की सरांचा माझ्यावरचा राग अजूनही शिल्लक आहे? की केमोल्डसारख्या गॅलराने मला शोची ऑफर दिली, हे सरांना आवडलं नाही? विद्यार्थी दशेत असतानाच कुणाला मिळाली आहे अशी संधी? कुठून अवदसा आठवली आणि सरांना सल्ला विचारायला आलो... असे बरेचसे अरबट चरबट कल्पनांचे खेळ डोक्यात सुरु असतानाच सर जागेवरून उठले आणि म्हणाले- 'प्रभाकर, प्रदर्शन म्हणजे आपल्या प्रतिभेचं दर्शन आणि त्यातही ते पहिलंच असेल तर, ते धाडसापेक्षा जबाबदारीचं काम आहे. 'फस्ट इम्प्रेशन इज द लास्ट इम्प्रेशन.' तेंव्हा मी काय म्हणतो ते लक्ष देऊन ऐक आणि मग तुझा तू निर्णय घे.'
ते पुढे म्हणाले 'सांग बरं, तुझं चित्र सापडलंय तुला? तुझ्या चित्रांतून तू थोडासा आणि इतरच अधिक दिसतात- सामंत, हुसेन, रझा, पळशीकर, गायतोंडे, पॉल क्ले. तुझ्या चित्रात तू कुठे आणि किती आहेस हे आधी तू जोखावंस आणि मग ठरवावंस. जा, विचार करून निर्णय घे. घाई करू नकोस. चुकीच्या पायावर उभी राहिलेली इमारत कोसळायला वेळ लागत नाही.'
म्हणजे जबाबदारीचं काम थोडंसं हलकं करण्याऐवजी माझा माझ्यातच कडेलोट करून सर निघून गेले, मला एकटं सोडून. मी निराश झालो खरा, पण सरांनी मला विचार करायला भाग पाडलं. माझा पुरता गोंधळ उडाला.
नंतरचे मोजून आठ दिवस शाळेतच गेलो नाही. दररोज माझी सगळी चित्र पोर्टफोलियोतून काढून जमिनीवर मांडायचो. कधी ती उलटी-सुलटी ठेवून, तर कधी एक एक करून पाहायचो. त्यावरल्या प्रभावांचं मनाशी विश्लेषण करायचो. हे असं सातत्याने केल्यामुळे सरांचं म्हणणं हळूहळू मनात रिघायला लागलं. खरंच, चित्र आहेत, पण मी कुठे आहे त्यात, शिवाय किती आहे. कसं ओळखायचं स्वत:ला. काही कळायचं नाही. काय आहेत या शोधाचे निकष, ज्यांचे प्रभाव जाणवतात त्या चित्रकारांची चित्रे त्यांचीच वाटतात, ती कशामुळे इ.इ. प्रश्न मनात यायचे. त्या अथक प्रयासात डोकं, मन, बुद्धी, त्या अलीकडचे आणि पलीकडचे सारे दिगंत बधीर झाले. अत्यंत निराश झालो. हाती काही आलं नसलं तरी आपण चुकीचा मार्ग निवडला आहे, असं चुकूनही वाटलं नाही, ही त्या शोधातली जमेची बाजू. दरम्यान, जे मनापासून आवडतं तेच तू करतो आहेस, असं माझं मन मला सांगत राहिलं. मग त्या आवडीवरच लक्ष केंद्रित करून चिंतन करू लागलो आणि मनात प्रत्यन्तराची वीज चमकून गेली. वाटलं जे माझं होतं, ते माझ्यातच हरवलं होतं आणि मी ते बाहेर शोधत होतो. अभ्यास आणि व्यासंग यांमधील नातं आणि परस्परविरोधी दिशा लक्षात आल्या.
......
बरेच दिवस चित्रासंबंधी काहीच केलं नाही. त्याऐवजी गोनीदांची 'कुणा एकाची भ्रमणगाथा', पु. शि. रेगे यांची 'सावित्री', 'पुष्कळा' ही पुस्तकं वाचली. सिनेमे पाहिले. सोबत संगीत होतंच. मनावर कुठलंही ओझं न घेता मुंबईतच भरपूर प्रवास केला. थोडक्यात चित्र सोडून इतर सर्व काही केलं. आम्ही एक लॉन्ड्री चालवायला घेतली होती. तिथे बसू लागलो. त्यामुळे लोकांशी, कपड्यांशी संपर्क घडला, जो माझ्यासाठी नवा होता. त्यातून माझ्या चित्रात काय येणार होतं, माहीत नव्हतं. सगळं जगणं निश्चित-अनिश्चित नि विक्षिप्त होत चाललं होतं, परंतु मी स्वत:च्या आणि माझ्या चित्राच्या जवळ येत असल्याची आंतरिक जाणीव स्पष्ट होत होती.
ही आनंद व्यक्त करण्याची नव्हे, तर स्वत:ची परीक्षा घेण्याची वेळ होती हे लक्षात आलं आणि मी परीक्षेला बसलो. मीच परीक्षार्थी आणि मीच परीक्षक. शाळेत जे-जे शिकलो त्याचं मर्म लक्षात ठेऊन बाकीचं सर्व स्मृतीतून पुसून टाकण्याचा प्रयत्न चित्रातून जारी ठेवला, कारण तो निव्वळ अभ्यास होता. दिसणं, पाहणं, निरखणं आणि दृष्टीपटलावर बिम्बवणं ह्यातला मुलभूत भेद स्पष्ट करणारा. चित्राचे घटक आणि त्यांचं सृष्टीतल्या अनेकविध रूपांशी असणारं अंतस्थ, अदृश्य नातं सांगणारा. केवळ वरवरची वस्तुनिष्ठ यंत्रवत्, तांत्रिक कारागिरी आणखी सुधारून मला चित्रांतून मांडायची नव्हती. तर त्या अभ्यासाच्या जोरावर मनातल्या दृश्याविषयीच्या अदृश्य विचाराला त्यातल्या निखळ अनुबंधाला उत्स्फूर्तपणे आणि सहजपणे व्यक्त करायचं होतं. आशयाला रूप द्यायचं होतं. अनोळखी अनुभवांना ओळख देण्याची दुर्दम्य इच्छा होती. दृष्टीआड लपलेल्या सृष्टीला साकारणं हाच माझ्या सृजन-क्रियेचा केंद्रबिंदू आहे, हे तीव्रतेनं जाणवत होतं आणि म्हणूनच 'पाहून रंगवण्या ऐवजी, रंगवून पाहण्याची' जिगीषा मी अनुभवू इच्छित होतो. ह्या तीव्र इच्छेनेच मला एका अद्भुत वळणावर आणून उभं केलं होतं.
मला माझं चित्र सापडलं होतं, कारण मला मी सापडलो होतो. १९६८ साली शो-ची ऑफर देणाऱ्या केकूनी मला पुन्हा १९७८ साली विचारलं, त्यावेळीही मी त्यांना नकार दिला. कारण मी माझ्या 'फस्ट इम्प्रेशन' बद्दल अधिक जागरूक आणि जबाबदार झालो होतो. १९८३ साली मात्र मी माझं पहिलंवहिलं प्रदर्शन त्यांच्याच गॅलरीमध्ये भरवलं आणि कलाजगताने त्याचं स्वागत केलं. मला घडविणाऱ्या पळशीकरसरांनीच प्रदर्शनाचं उद्घाटन केलं. खरंच माझ्या सरांनी त्या वेळी परखड उपदेश केला नसता, तर मी आज कुठे असतो? त्यांनी दाखवलेल्या मार्गावरून चाललो नसतो, तर माझ्या वैचारिक प्रवासाचं काय झालं असतं? मला माहीत आहे, मी असूनही नसतोच.
असं हे मूलभूत वळण घेऊन मी आता खूप पुढे निघून आलो आहे. खरं म्हणजे, दृश्य प्रवासात पुढे, मागे, वर, खाली असं काही नसतं. असतो फक्त स्वानुभव, प्रवाशाला समृद्ध करणारा. तो मला अनुभवता आला, सरांच्या सान्निध्यात, जीवनात आलेल्या वळणामुळे!
(Report courtesy महाराष्ट्र टाइम्स) Feb 2, 2014, 12.00AM
Wednesday, 26 February 2014
THE TARA TRUST ART AUCTION 2014
PREVIEW SHOW:
Inauguration: 28th February – Friday – 5:00 PM IST
Preview Show Venue: Kala Academy, Campal, Panjim, Goa
Preview Show Dates: 28th February to 3rd March – 10:00 AM IST to 7:00 PM IST
AUCTION:
Inauguration: 8th March 2014 by the Governor of Goa, H.E. Shri Bharat
Vir Wanchoo
Auction Venue: Goa Marriott Resort & Spa, Miramar, Goa
Auction Date: 8th March 2014 – Saturday – 6:30 PM IST to 10:30 PM IST
The Tara Trust Art Auction is
planned and conceived as a Charity Fundraiser to enable Tara Trust raise funds
for their free weekly art workshops for underprivileged Children in Goa and
various other parts of India.
ART HEALS
With this motto in mind and
through this event, Tara Trust wants to raise awareness amongst the Art
Community, Artist Groups and Philanthropists in order to garner support for
their work.
Around 60 artists from Goa and
other parts of India have donated their works to the trust, either as a 100%
donation or on a 50%-50% share, to help the trust collect funds for their free
art workshops.
Subodh Kerkar, one of Goa’s
famous artists, along with Dr. Katharina Poggendorf-Kakar, Founder-Director of
Tara Trust, who is an artist, activist, writer herself, shall be curating the show.
Mr. Angira Arya, one of India’s best auctioneers is conducting the show, and
also bringing rare works of art from famous artists like Francis Newton Souza,
S. H. Raza, Jamini Roy, M.F. Husain for the auction. Some of the works that
shall be put on auction have never been seen in Goa before, as it is their
endeavor to also promote the arts and artists through this charity event.
This initiative is being
conceptualized with its sponsors and partners, to make it into an annual event
engaging India's artist community to the overall mission of the organization.
Their main event sponsor; Goa
Marriott Resort & Spa, is hosting and sponsoring the complete event, along
with the beverage partner, ABSOLUT. Tara
Trust, Opposite Holy Trinity Church, San Joao Holiday Homes, Mazilwaddo,
Benaulim, - 403716, Goa, India +91 8322770233 Icontact@taratrustindia.com www.taratrustindia.com
Kala Academy Goa has sponsored the preview Exhibition of the
works at their gallery space for 4 (four) days prior to the main auction event,
for public viewing.
Pragati
Offset, Hyderabad, has sponsored the printing of the catalogues for
distribution to the buyers.
The work of
fundraising post the main event will be continued by our partners Start Up Goa,
which is a fantastic Goa based platform, working with us to create our
online-catalogue and platform to highlight the works of the contributing
artists, long after the auction itself.
 | ||
| (Francis Newton Souza) |
NAMES OF
ARTISTS WHO HAVE DONATED THEIR WORK
Alka Kalra,
Amit Lodh, Archana Mishra, Balu Sadalge, Chailati Morajkar, Francis Desouza,
Jagesh Ekkad, Kalidas Mhamal, Kanika Shah, Kedar Dhondu, Kunal Naik, Loretti
Pinto, Megha Joshi, Nirali Lal, Pradeep Naik, Praveen Naik, Rahul Chauhan, Raj
More, Raj Bhandare, Rajesh Salgaonkar, Rakesh Bani, Ramdas Gadekar, Ranit
Datta, Ritu Kamath, Rosy Da Silva, Sachin Naik, Sanjay Sawant, Santosh
Morajkar, SC Ahuja, Seby Akkara, Seema Kohli, Shilpa Nasnolkar, Siddharth
Goswami, Subodh Kerkar, Subrata Ghosh, Suhas Shilker, Sweety Joshi, Tathi
Premchand, Vijay Bhandare, Vitesh Naik, and many more to come.
 |
| (Akbar Padamsee) |
ABOUT TARA
TRUST
Tara Trust is
a Goa based non-profit organization working in the area of education and
empowerment of underprivileged children. Established in 2008, the main
objective of the organization is to leverage the healing power of beauty and
art by bringing art based activities to underprivileged children.
Conceived of
by anthropologist Dr. Katharina Poggendorf-Kakar, Tara Trust's activities are
overseen by a board of directors including psychoanalyst Sudhir Kakar,
psychologist Amrita Narayanan, businessman Vikram Lal, writer Siddharth Dube
and philanthropist Shefali Malhoutra. The management and work is conducted by a
team of very well qualified employees and volunteers.
(Advertisement )
Saturday, 22 February 2014
Vinita Dasgupta, 30
A large figurative portrait of a frail, distraught-looking lady set against the backdrop of Pattachitra paintings from Raghurajpur in Odisha adorns the wall at artist Vinita Dasgupta’s first solo show titled Storytellers. Although all her works on display were sold out, this is one piece that Dasgupta says she will never sell. “This is a portrait of my dida (grandmother) and she is my storyteller,” says the 30-year-old artist.
The series of paintings depicts a new pictorial style and artistic
practice that she developed three years ago after visiting Raghurajpur.
Although the village is known for its heritage of Pattachitra paintings
that date back to 5 BC, to the artist,
it is a cradle of early childhood memories and stories that her
grandmother used to tell her. Much like the Pattachitra paintings that
depict tales from Hindu mythology in a pictorial form, her grandmother
too would narrate mythological stories and folk tales. As Dasgupta grew
up and graduated from Delhi College of Arts, the memories of Raghurajpur
faded, but not the influence of her grandmother, who continues to be an
inspiration for her work.
“The biggest strength of a woman is her power to love,” says the artist.
“And it starts with the ability to love oneself.” That’s one of the
lessons that her mother and her grandmother taught her. No wonder
Dasgupta’s early works have a deeply autobiographical touch. She used
self-portraits to create metaphors of herself and her realisation of
womanhood. These early works are characterised by broad, free-flowing
brush strokes. “Here was a woman who painted like a man and that is what
drew me to her work,” says curator Rahul Bhattacharya. “But that style
comes naturally to her.” And she never changes her style until she gets
bored of it.
Although a personal connect with Raghurajpur drew her to the village
at first, the craftsmanship, detailing and precision of the folk
painters inspired her to incorporate elements of their work into hers.
“It was these artists who helped me realise that something ‘popular’
could also be deeply rooted in discipline and have a strong cultural
dialogue,” she says. Since then, Dasgupta has adopted a more controlled
technique and introduced new compositional elements in her work.
 |
| Artist : Vinita Dasgupta Photo: Vijay Pandey |
Although initially she transposed motifs from the village onto the
borders of paintings depicting popular personalities, they are now
deeply entrenched in her artwork. For her latest series, the artist
has painted Pattachitrakathas on small pieces of canvas, rolled them to
create small scrolls and used them to create an intricate detailing in
her latest series of portraits. “I have seen Vinita sitting in the
corner making canvas rolls for hours together,” says Bhattacharya, who
feels that Dasgupta’s drive to create art combined with her fidgetiness converts her art
into a meditative practice. “What makes her work unique is that it is
contemporary, yet embodies our heritage in the form of scrolls,” says artist Niladri Paul.
Although Dasgupta has never had trouble selling her work, the
detailing in her work is time-consuming; a single piece of work can take
her up to three months to complete. Her works can be bought for Rs 1-5
lakh. Though there are times when she has to struggle to make ends meet,
that is about to change with her first solo show being a runaway hit.
Perhaps she can now put her energies into refining her work.
(Report courtesy Published in Tehelka Magazine, Volume 11 Issue 7, Dated 15 February 2014)
Re telling a story teller:
Yet the search
continued, she discovered that to work with popular imagery she needed to
re-present them with greater conceptual layering. The gestural modernist within her can only be
deconstructed through a practice connected with tradition and discipline. Her
(re) discovery of Raghurajpur folk painting tradition finally leadsto this search
finding a resting place from where she can explore future directions. How do
craft, storytelling and meditative practice become carriers of contemporary
concepts? This body of work ‘The Story Tellers’ marks an
important turning point in her journey, specially reflecting a sustained
engagement with technique, inspiration and concept.
Odishahas been a part of
the artist’s childhood, and that nostalgia has played an important role in
Dasgupta being able to culturally respond to it’s artistic tradition. The
Raghurajpur folk painting tradition also offered her adifferent access to the
‘popular’, a ‘popular’ that was deeplyentrenched in a disciplined and controlled
approach to art. This art making is robust, colorful and yet deeply in dialogue
with the culture of contemporaneity. The philosophy of craftsmanship attracted
her deeply along with its notions of detailing, precision and the ‘handmade’. Moreover,
Raghurajpur offered her an escape from the noise of mainstream popular culture
as well as an alternative understanding of the narrative possibilities of art
making. Since her (re) visit to Raghurajpur about three years ago, newer pictorial
style and artistic practice slowly began to find space in her works. Initially
it was just motifs coming into the borders of her paintings depicting Bollywood
and popular personalities...and slowly it entered deep, deep into the artwork
itself.
The encounter with
Raghurajpur did not lead her throw away her personal love for the urban popular
traditions, instead what resulted is a complex layering of both. Taking
photographs of the Raghurajpur paintings,the artist painstakinglymakesnumerous
canvas rolls and usesthem to make portraits of painters, performers and story
tellersto make her world. Paint is given at a final layer of detailing that
helps the artist to develop a language that challenges the boundaries of
painting. This merging of boundaries makes her a child of postmodern
eclecticism and also gives her meditative therapy of craftmanship that her soul
has been looking for.
Apart from the artist’s
natural flair for figuration and an ability to strike a chord with portraiture, what makes her current body of works significant
is the possibilities of enquiries that they open and the complex layering of
folk and urban they embody. This layering of folk and urban also mirrors the
zone between art and craft that mark the physicality of her works. The inspiration
behind these rolls has been earrings she discovered where in Coke and Fanta
cans were cut and rolled. This dismembering and creation of a new identity
opened up the possibilities for Dasgupta to assimilate the Raghurajpur
paintings into her works and yet mask them. Over the last two years apart from
the painters and performers of Raghurajpur, other prominent personalities have
come in her artworks...almost as a continuation of her earlier subject matter.
However even though sometimes these popular mainstream icons enter her work,
their representation has completely changed. There is a fragmentation and
realignment that happens, this breaks their iconicity and positions them within
the vulnerability
of popular storytelling.
As
she moves deeper into understanding and practicing this direction in her
practice, she is also beginning to realize that within this idiom there is a
great possibility of conceptual fine-tuning and experimentation. These works
have captured the imagination of viewers, yet the artist is looking for more, eager
to walk a tightrope between making her practice more deeply personal, and
universal. The journey is to entrench her works deep into the dialog of
contemporary, yet go deeper into her love for craft and the handmade. The
Storytellers is standing on the edge, rooted and yet ready to take off.
Rahul
Bhattacharya
Curator
and Writer
Wednesday, 19 February 2014
FLAG MARCH OF REASSURANCE- Art and Deal - Delhi
REVIEW
FLAG MARCH OF REASSURANCE
- SUSHMA SABNIS
Every once in a while, a nation chooses to display its strength as a reassurance to the citizens it houses, aptly called a flag march, where various streams of security forces parade in all their glory and finesse. These times of recession urged six artists to display their show of strength titled, ‘Flag March’ with a similar intent of reassuring the art world, at the newly opened Art Gate gallery, reviews Sushma Sabnis.
- SUSHMA SABNIS
Every once in a while, a nation chooses to display its strength as a reassurance to the citizens it houses, aptly called a flag march, where various streams of security forces parade in all their glory and finesse. These times of recession urged six artists to display their show of strength titled, ‘Flag March’ with a similar intent of reassuring the art world, at the newly opened Art Gate gallery, reviews Sushma Sabnis.
 |
| Artist : Ruhul Vajale |
Conceptualized and organized by artist Tathi Premchand, the show he believes is a ‘flag march for safe investment in art’. Six eminent and upcoming artists from Mumbai came together to display an array of their works at the newly opened art gallery, Art Gate. This was the gallery’s debut show and its intent at showcasing these six specific artists was more than just a launch of their new space in an age when gallerists are closing shop. Owned and managed by Runish Chedda and at 3000 sq ft of display space and well equipped, the gallery is not just reassuring for the artists displaying their works, but anyone who walks through their doors and is connected to the art world. The show ‘Flag March’ displayed the works of six contemporary artists of our times, Archana Mishra, Gajanan Kabade, Pradeep Nerurkar, Prakash Waghmare, Rahul Vajale and Tathi Premchand. With an eclectic mix of the range of works on display, from abstracts to contemporary art and drawings, the show had a little something for everyone. The participating artists have been working in their chosen field and medium for the past 10-20 years and the works on display are a testament to theireffort and evolution of their art practices.
Artist Archana Mishra, reaches deep within her mind and heart to depict her abstractions on large scaled canvases. In this show however, along with her large format works, were a selection of small format works named, ‘Moon series’. Fluid and lyrical in form and colours, the abstracts descended over the viewer like a comforting gaze. The palette, unlike Archana’s earlier works, was replete with cool blues, pale yellows and luminous ochres. Archana believes in the influence of nature in everything and it reflected in her works as well.
Artist Gajanan
Kabade employed a very unique method to layer his canvases or paper
works. He used coloured cellophane tape. Multiple hued and varying in
different width as per the necessity of the artist’s vision, the works
were bit by bit layered. The translucency of these cellophane pieces
ensured the textures and luminosity of the works. Contrasting the shades
used the artist left minute crevices between the layering like lighted
windows to peep into his art process and his thought processes. Some
portions displayed a water colour treatment and appeared to be meshed
behind the translucent tape. Raising the ordinary cello tape from a mere
material to a medium of art, Gajanan aimed to show beauty in the
mundane to the viewer. Once in a while an artist becomes so influenced
by nature that instead of just depicting it through the paint medium,
they engage in a seemingly tactile depiction of it, like artist Pradeep
Nerurkar. One had to only look at the acrylic painted surfaces that were
on display at the show to imagine the stages of art processes that went
into creating the art work. The artist engaged in nearly covering the
white of the canvas with another sharply emerging cotton mesh element
which leapt out at the viewer in absolute boldness. There was little of
gradual merging of the contrasting textures of the canvas and the
treated, coloured, hardened cotton mesh which stood out almost as a
pedestal. The artist drew inspiration from nature and its diverse
secrets and his choice of cotton, a natural fabric cementedthe reliance
and faith he harbours in nature.
The works of artist Prakash Waghmare were intense colour fields, reflecting depth of the artist’s art practice and thought process. An ardent practitioner of Yoga, this artist based his meditative and soulful canvases on the silence he experienced during those moments of practice. If one were to observe a silent river, one would encounter bits of floating elements now and then, which float and sink as the river ebbs and flows. Prakash’s canvases displayed a similar essence to that river in flow. Fluid, deep and hinting at the elements it encompassed, the canvases were large format colour fields with the occasional geometric shapes which surfaced only on closer observation by the viewer. Like the wind playing with a window grill and a curtain, the possibilities of the objects behind thescreen seem more hypnotic than the directly visible.
(Report courtesy Art and Deal - Delhi)
चित्रकार गायतोंडे यान्ची मुलाखत
December 12, 2011 at 9:55pm
चित्रकार गायतोंडे यान्ची मुलाखत....(2)
१९९८ च्या अनुष्टुभ दिवाळी अंकातील चित्रकार गायतोंडे यान्ची नीतीन दादरावाला यान्नी घेतलेली मुलाखत....
(चिन्हने २००६ साली प्रकाशित केलेल्या 'गायतोंडे विशेषांक' या वार्षिक अंकात पुनर्प्रकाशित झालेली हि मुलाखत मी येथे जशीच्या तशी टाईप केली आहे याची कृपया नोंद घ्यावी.)
 |
वासुदेव गायतोंडे यान्चा जन्म १९२४ मध्ये नागपुर येथे झाला. १९४८ साली 'सर जे. जे. स्कुल ऑफ़ आर्ट' मधुन चित्रकलेचा डिप्लोमा घेतला. त्यान्ना एका वर्षाची फ़ेलोशीपही मिळाली, परन्तु चित्रकला शिकविण्यात त्यान्चे मन रमले नाही. प्रोग्रेसिव आर्टीस्ट ग्रुप आणि बॉम्बे ग्रुप अश...ा दोन्ही ग्रुपशी त्यान्चा सुरुवातीला संबंध आला; तरीही ते प्रोग्रेसिव आर्टीस्ट ग्रुपचे म्हणुनच अधिक ओळखले जातात. १९६४-६५ मध्ये त्यान्ना 'रॉकफ़ेलर फ़ेलोशीप' मिळाली. त्या अंतर्गत त्यान्नी अमेरिकेत न्युयॉर्क येथे काही महीने राहून काम केले. तेथुन परतताना त्यान्नी काही दिवस युरोप व जपान मध्ये घालवले. युरोप मधील समकालीन चित्रकलेशी त्यान्ची ओळख झाली. जपानमध्ये त्यान्ची 'झेन' तत्वज्ञानाविषयीची ओळख आणि ओढ वाढली. त्यान्नी झेन गार्डन्सना भेट दिली. १९७१ साली भारत सरकारने त्यान्ना 'पद्मश्री' हा किताब बहाल करुन त्यान्चा गौरव केला. देशविदेशातील अनेक चित्रसंग्राहकान्कडे व म्युझियम्स मध्ये गायतोंडे यान्च्या कलाकृती आहेत.
गेल्या पन्नास वर्षामध्ये 'गायतोंडे' हे नाव भारतीय चित्रकलेच्या जगात एक अख्यायीका बनून गेले आहे. ज्ञानेश्वर नाडकर्णी म्हणतात त्याप्रमाणे ते 'चित्रकारान्चे चित्रकार' आहेत. अनेकान्नी त्यान्च्या मुलाखती घेउन त्यान्ना जाणुन घेण्याचा प्रयत्न केला आहे. नरेन्द्र डेन्गळे, ज्ञानेश्वर नाडकर्णी, प्रमोद गणपत्ये, एस.आय.क्लर्क,अव्यक्त दास अशा अनेकान्शी गेल्या पन्नास वर्षात वेळोवेळी केलेल्या संवादातून गायतोंडे यान्च्याच शब्दात त्यान्चा परिचय करुन घेउ.
"माझे लहानपण गोव्यातील एका लहानश्या खेड्यात गेले. गायतोंडे कुटुम्बियान्चीच ती एक वसाहत. भातशेतीने वेढलेली. त्यातील एक गायतोंडे कुटुम्बीय तेथील देवळाच्या भिन्तीवर चित्रे काढायचा, कदाचित तेच बघुन मी चित्रकलेकडे ओढला गेलो असेन. त्याच सुमारास मी चित्रे काढुही लागलो आणि माझ्या लक्षात आले की आपल्यालाही चित्रं काढणे जमते आहे. विद्यार्थीदशेतच,पुढे मुम्बईत आल्यावर म्युनिसिपल शाळेत जाऊ लागलो आणि थोड्याच दिवसात आर्ट ग्यालरीत प्रदर्शने पाहू लागलो. घरुन अर्थात फ़ारसे प्रोत्साहन कधी नव्हतेच. वडिल तापट आणि आई शान्त, पारंपारिक वृत्तीची. 'वाटेल त्या' मुलान्मध्ये मिसळायला परवानगी नसे आणि आसपास चान्गली मुलेही विरळाच. आपसूकच एकटा पडलो. वाचनाची गोडी लागली.
'जे.जे.'चा परिसर भव्य. ऊन्च सिलीन्ग, ऊन्च खिडक्या, झाडे. प्रत्येक वर्गावर एक एक शिक्षक असे. अहिवासी हे आम्हाला एनॉटॉमी शिकवायचे. त्यान्चे आमच्या कामाकडे बारीक लक्ष असे. निसर्गचित्रे, पोर्टेट शिकवली गेली ती Statues and figures वर काम केल्यावर. दर शनिवारी आम्ही कॉलेजबाहेर पडून रेखाटने करत असू. मी शिकत होतो त्यासाठी मला कमवावेही लागत होते. कोठे शिकवणी कर, कोठे सुटीत काम कर असे चाले. 'जे.जे.' मध्ये मला शिष्यवृत्ती होती. पण सर्वाधिक शिक्षण झाले ते आम्हा विद्यार्थ्यान्चे एकमेकान्कडून. आम्ही परस्परान्कडून जे शिकलो त्याला तोड नाही. सर्वान्ना चित्रकलेविषयी कुठेतरी पोटतिडीक होती, शिकायचा उत्साह होता. कलेवर प्रेम होते... 'पळशीकर' म्हणजे भारतीय चित्रकलेतील महत्वाचा बिन्दू. त्यान्च्या चित्रकलेने एक वैशिष्ट्यपूर्ण पल्ला गाठला होता. त्यान्ची चित्रकला खर्‍या अर्थाने 'भारतीय आधुनिक चित्रकला' म्हटली जावी. सबंध 'जे.जे.' चे विद्यार्थी त्यान्च्या प्रभावाखाली आले. आणि याच काळात आम्ही आधुनिक चित्रकलेकडे येऊन ठेपलो होतो...
...शाळेमध्ये होतो तेन्व्हाच ध्यानात आले होते की आपण चान्गले चित्र काढतो, त्यामुळे चित्रकलेखेरीज इतर पर्याय पुढे आलेच नाहीत आणि म्हणुनच चित्रकला माझ्या आयुष्याचा केन्द्रबिन्दु ठरला.पण माझी रंगाची जाणिव तेवढी सुस्पष्ट नव्हती. डोळ्यानी जे दिसायचे ते मी रंगवू शके इतकेच. पण डोळ्यान्पुढे नाही आणि ज्याची जाणिव असे ते मी रंगात उतरवू शकत नव्हतो. संकल्पनात्मक, आकृतीबद्ध आणि अमुर्त, सर्वच त्यामुळे अवघड जात होते.
.... भारतीय लघुचित्रं आमच्या अभ्यासक्रमाचा एक भाग होता. मी मिनिएचर्सचे(लघुचित्रं) चक्क कित्ते गिरवले, त्यातून मात्र मी रंगाविषयी अधिकाधिक जागरुक बनलो. त्यान्च्याकडे नव्याने पहायला शिकलो. नंतर लघुचित्रामधील आकृतीबंध गाळून टाकून त्यातील प्रमाणबद्धता, रचनासूत्र, रंगान्चे संघटन आणि भाव मात्र ठेवला. कदाचित हीच माझ्या आधुनिक चित्रकलेची सुरुवात असावी...
....मी स्वभावतःच थोडा अलिप्त. एकान्तप्रिय आणि मितभाषी. आमच्या ग्रुपमध्ये मुद्दाम 'भारतीय शैली' बेतावी असे कधीच जाणवले नाही. चित्रकलेकडे माझ्या मित्रान्पेक्षा वेगळ्याच दृष्टिस पहात होतो. मी 'असा आहे' याची कारणमीमान्सा देण्याची गरज मला भासत नव्हती. म्हणूनच भारतीय मिनिएचर्स, पॉल क्ली आणि झेन माझी बंदीस्त क्षेत्रे न ठरता, मीच पलिकडे गेलो. या अमुर्ततेत मी स्वैर विहार करु शकत होतो. त्यात मला अखंड स्वातंत्र्याची जाणीव लाभली. माझी चित्रकला माझ्या शैलीची गुलाम न बनता, शैली व चित्रकला एकमेकास पुरक ठरल्या. माझी चित्रं Polychromatic नसून Monochromatic असतात. एका मुख्य रंगाच्या अनुषंगाने इतर रंगान्ची योजना होत असते. उदाहरणार्थ, हिरवा रंग वापरता वापरता क्यानव्हासवर त्या हिरव्या रंगाचे रुप हळूहळू साकार व्हावयास लागते. इतर रंगही मग त्यामध्ये कधी कधी येतात ते पुन्हा त्याच हिरव्या रंगाच शोध घेत....
'पॉल क्ली' मधून 'झेन'मध्ये आपण केन्व्हा शिरलो हेच कळले नाही; पण हे नक्की की 'झेन'शी ओळख होताना माझ्यात 'क्ली' नव्हता. या स्थित्यंतरात कुठलेच क्लेष नव्हते. एक मात्र खरे की आता एका विविक्षीत संकल्प्नेतून चित्रणाची आवश्यकताच वाटेनाशी झाली. एक विलक्षण मोकळेपणा आला. त्यातूनच रंग चित्रण घडू लागले...
चित्रकलेसाठी, तिच्या आस्वादासाठी आणि निर्मितीसाठी सदैव जागरुकतेची आवश्यकता असते. आपण सतत सर्जनशील असतोच. स्वयंपाक करताना, काम करताना परंतु नेहमीच्या जीवनात ही सर्जनशीलता पुन: पुन्हा एकाच चक्रात फसून जाते. ह्याच क्रियेने खर्‍या आर्थाने सर्जनशील व्हायला हवे. it is a constantly meditative action. रंगचित्रणाच्या प्रक्रियेत विचाराला थारा नसतो. सबंध शरिर,मन एक संघटीत झालेले असते...'झेन' म्हणजे एका क्षणात चित्रकार,रंग व कैनव्हास या सर्वान्ची युती होते. सर्व समलय होते. संपुर्ण सृष्टीच जणू रंगकामात भाग घेते...
जाणीवपूर्वक पुनरावर्तन टाळण्याची मला गरज कधी वाटलीच नाही. कारण, पुर्वीच्या रंग स्वरुपाचे नव्या चित्रणावेळी मला पुर्ण विस्मरण असते. तो रिकामा कैनव्हास मला इतका आवड्तो की केन्व्हा केन्व्हा मी त्यास पुष्कळ वेळ न्याहाळत बसलेलो आहे.! त्याचा आकार लहान मोठा झाला तरी रंग पद्धती व तंत्र बदलते जसे मोठ्या घरातून लहान घरात यावे व सर्व कुटुम्बियान्ची हालचाल पालटावी तसे होते. स्वत:च्या रंग चित्रणाची पद्धत मात्र उमजावी लागते, मग हालचालीत डौल येतो, कोठेही, कसाही कैनव्हासवर विहार करता येतो. जेथे अमुक एक असे उद्धिष्ट-ध्येय नाही तेथे कलेचा 'विकास' न होता त्याची उत्क्रान्ती होत असते. वाढ : उत्क्रान्ती : कला चित्रण : चित्रकार यान्चा प्रवास बरोबरीचा असतो. तेथे विकासाचा संबंध येत नाही...
माझ्या चित्रात रंग हा अत्यंत महत्वाचा घटक आहे. एका रंगाबरोबर दुसरा रंग आलाच तर तो पुरक म्हणुनच येतो. माझी चित्रे ही प्रामुख्याने अमुर्त असली तरी हा बदल हळूहळू झाला. चित्रामधील मानवाकृती मला अतिशय जाचक, बंधनकारक वाटू लागली. हळूहळू आकृती नष्ट होउन तिची जागा आकारान्नी घेतली. मी प्रामुख्याने लाल, निळा व पिवळा य तीन मुल रंगातून चित्र काढतो किन्वा ह्यान्ची सरमिसळ करून माझ्या चित्राची सुरूवात रंगानेच होते. मी रंगाला स्पर्श करतो व क्यानव्हासवर मुक्तपणे वाहू देतो. रंग आणि चित्रकार ह्यान्च्या परस्परसंबंधाने, सुसंवादाने चित्र घडत जातं. विचार करूनच काम होतं असं नाही. मी करत गेलो आणि होत गेलं. इतकं नैसर्गिक माझं काम होत गेलं. माझ्यावरही सुरुवातीला काही प्रभाव पडले पण ते पुढे टिकले नाहीत. मी माझ्याच प्रभावातून मुक्त झालो नाही.
समकालीन कलेविषयची मला काही सान्गता येणार नाही. मी गेली २० वर्ष कुठेही बाहेर गेलेलो नही. माझा संबंध कलेशी नाही फ़क्त माझ्या पेन्टीन्गशी आहे. पुर्वी माझ्या अवती भोवती खुप गर्दी होती पण मी एकटा एकटाच असे. हळूहळू मी माझ्यतील 'मी'च्या अधिकाधिक जवळ जाऊ लागलो. गर्दी हळूहळू नाहीशी झाली. परीघ सुटला. केन्द्राच्या दिशेने प्रवास सुरु झाला. आता फ़क्त 'मी' आहे त्यामुळे बाहेरचं जग माझ्यापर्यन्त येऊ शकत नाही. अंधार आहे म्हणून प्रकाशाचा शोध आहे पण एक काडी पेटवली की 'दृष्टी'ला दिसू लागतं. वस्तू सर्व आधी होत्या तिथेच असतात पण मध्यंतरीच्या अंधारामुळे दिसत नव्हत्या. 'vision' असली की सर्व स्वच्छ दिसू लागतं.
दोन पेन्टीन्गच्या मधली सर्वात महत्वाची गोष्ट कुठली असली तर आरामात वाट पाहणं. आयुष्यात कसलीच कधी महत्वाकान्क्षा नव्हती. बस जगत गेलो काम होत गेलं.
मी माझ्यातल्या 'मी'ला भेटलो हेच माझं मिळवणं. प्रत्येक चित्रं हे चित्रकारचे सेल्फ़पोर्ट्रेट असतं.
(Report courtesy unknown google)